Frá uppruna, híbýlum, háttalagi og sammökum þessa álfakyns við menn er svo snoturlega sagt og undireins svo samkvæmt hjátrú þeirri er hér vestra loðir ennþá við meðal gamals fólks að ég leyfi mér að vísa um téð efni til kirkjusögu Finns biskups Jónssonar. Þó vil ég bæta þar við nokkrum athugasemdum:Valdstjórn þess og kirkjusiðir eiga að vera áþekkir því er hér tíðkaðist um næstliðnar aldir, og víða er tilgreint hvar kirkjur þess séu; þykjast menn hafa komið að kirkjudyrum og heyrt grallarasönginn gamla og predikanir því samboðnar.
Kauptorg á það; eitt þeirra er tilgreint að sé hér um sveitir, hamar mikill Snasi nefndur sem liggur í sjó fram á nesi því er liggur milli Berufjarðar og Króksfjarðar í Reykhólasveit. Þó kvað ei vera trútt um að það fari í sölubúðir kaupmanna vorra og hirði þar það er því þykir eigulegt.
Ekki hefi ég heyrt getið með jafnaði annars fénaðar hjá því en hesta og kúa; sérílagi kvað þær vera merkis mjólkurskepnur og eftir því kostgóðar. Hafa þær komið í eigur manna með því að þær hafa við eitthvört tækifæri verið blóðgaðar af mennskum mönnum því þá vill huldufólkið þær ekki.
Gjarnt er það á að taka ungbörn óskírð, en láta í staðinn afgamlar kallhrotur í ungbarnslíki er nefnast umskiptingar. Þess vegna má aldrei yfirgefa börnin og allra síst nema krossuð. En til að fá komið huldufólki til að skipta um aftur er eina ráðið að flengja barnið vægðarlaust.
Þar hjá er því títt að heilla unglinga. Elta þeir það og sýnist það vera mæður sínar eða fóstrur, inn í hamra, upp á fjöll og svo framvegis, og finnast þeir þar hálftruflaðir. Eru þessa mörg dæmi.
Ekki eru heldur færri sögur af því að álfakonur hafi sést þar og þar eða álfamenn, að strokkhljóð, lyklahringl og fleira hafi heyrst, ljós hafi sést o.s.fr. í hömrum og klettum, og þetta á að vera sá óyggjandi sannleiki staðfestur af mörgum sjónar- og heyrnarvitnum að valla er nema til verra eins að hrinda hegóma þessum með skynsamlegum ástæðum.
Maður á þá að gjöra svo marga heiðvirða menn og ráðsvinna, forfeður sína og ættingja að lygi- og minni mönnum. Maður á að efast um almætti skaparans og vísdóm, sem, eftir orðatiltæki gömlu klerkanna er þeir höfðu brúkað við þvílík tækifæri, á svo margt í búrinu sínu blessaður.
Og þegar nú til jarteikna eru dauðu hlutirnir - sem ljúga ekki - kistlarnir, klútarnir, hringirnir, lyklasylgjurnar, reifalindarnir, kaleikarnir með svarta blettinn í botninum, klæðisfötin grænu og kessufötin rauðu - er hún amma mín sá hjá henni langömmu sinni eða hjá prestkonunni, eða sem hún móður mín heyrði hana ömmu sína segja frá að hún fóstra hennar hefði séð örmulinn eftir af - þá má sá heita með öllu trúarleysingi er neitar slíku.
Þá kvað húsakynnin ekki vera ósnotur innan; hafa yfirsetukonur komið þangað því svo kvað stundum til bera að ekki fái huldufólk fætt nema mennskir fari höndum um það. Þá er huldufólkið líka dálítið upp á heiminn sem menn kalla; að því varð honum Álfa-Árna og fleirum. Hið versta er að flest mök við álfa hafa illan enda.
Engir nema skyggnir sjá álfa nema þegar þeir sjálfir vilja einhvörra sérlegra orsaka vegna, en að vera skyggn kemur af því að skírnarvatnið rennur ekki í augu barnsins þegar það er skírt.
Fardagar þess eru á gamlaársnótt; þá gengu lestaferðirnar, þá tóku húsfreyjur frá ket og krásadiska handa því og stundum gengu þær í hóla með þá þegar þær áttu þar vinkonur.
Þá gengu þær líka kringum bæi sína með þessum ummælum: "Komi þeir sem koma vilja, fari þeir sem fara vilja, mér og mínum að skaðlausu."
Þá átti að liggja á krossgötunum og horfa í egg á hárbeittri exi og mæla ekki orð hvað sem við mann var mælt, því svaraði maður varð hann vitlaus, en haldi maður þögnina út verður hann hinn margfróðasti.
Að álfasjónir eru orðnar svo fágætar nú um stundir leiðir af því að síðan uppfræðingin vóx kvað þeir hafa flutt sig til Finnmerkur.
Að rita allar þær álfasögur sem til eru og menn gætu til tínt væri bæði óþarfi og óvinnanda verk því mér er til efs að bók sú yrði orðfærri en ritningin sjálf. Fáeinum sögukornum vil eg þó hnýta hér aftan við.
Iðuglegastar gengu sögur um huldufólk sem menn þóktust oft sjá færa lestar á kaupstaðaferðum á sumrum, fara með líkfylgdir og ekkjupersónan aftast; syngja sálma og byrja á endir, en syngja svo fram eftir; valda því að sköku- eða strokkahljóð heyrðist í hólum og klettum; bera ljós frá einum stað til annars; ókunnir drengir og menn hjálpa mennskum til smalamennsku, þó ekki tala orð og hverfa þegar að skyldi gætt eða hlé fékkst á önnum.
Jái, ömmur mæðra þeirra er nú lifa kváðust hafa setið yfir huldufólkskonum á fæðingatímum þeirra, enda látið mjólk á hvorju kvöldi í könnur sem ósýnilega kæmu þá í vissan stað og hvarf svo jafnótt. En auk annars hamingjuauka sem þessi viðkynning átti að valda þurfi þessar búkonur ekki í snjóbyljum að hafa meir fyrir að ná kúneytum þegar kýr þeirra riðu en leiða þær út í fjúkið, en vanatímatali þar frá ól kýrin kálf rófulausan.
Þetta huldufólk átti líka oft að hafa gefið svöngum mat sem varð að etast upp; en væri nokkru leift eða maturinn ekki þáður átti það að valda ófarsæld. Eins og þá síra Einar í Eydölum hafi verið drengur, kvaðst að hann hafi viljað fara með vinnumanni þar sem hvorfið hafi á hvorjum jólum og hafi þeir farið þangað sem fyrir þeim var hóll eða þeim sýndist bær hvar allt var ásjálegt og þar tveir kvenmenn, önnur samt aldurlegri, og hjá henni átti vinnumaðurinn að hafa háttað, en drengurinn vildi ekki sænga hjá hinni. Þá áttu þær að hafa reiðst, en af vináttu vinnumanns við eldri konuna mátti drengur velja um tvenn hamingjuókjör: búólán eða barnaólán, en hann átti heldur að hafa kjörið búólán.
En að upprunafræði þessa fólks hefur ekki verið hægt að fá rök því mjög fáir af alþýðu hafa komist svo langt í því sem Gyðingar á 17. öld. Sjá: Basth. Judiska sögu.
Margar sagnagreinir þessu líkar gengu fram að þessum tímum sem innrættust unglingum, so sem krankleikar, limlestingar og gæfutjón þeirra sem ruglað hafi nokkru við kletta og hóla.
(Þjóðsagnasafn Jóns Árnasonar)
Netútgáfan - janúar 2000